Egoera txarrean zeuden eta bere senarra Monzonengana joan zen. Emakumeak atera egin zituzten eta Eusko Jaurlaritzaren egoitza batera eraman zituzten. Handik piskatera gizonak ere atera egin zituen Monzonek, Tolosa ondoko herri batera eraman zituen lan egitera. Eibarko eta Soraluzeko emakume batzuk ere joan ziren lanera, makinak erabiltzen bazekiten eta.
-PIlar, lelengo egunetan ez zan egongo organizaziñorik eta,
-Ezebez. baiña gero...
-Baiña gero egunetara ta hasiko zan organizatzen.
-Gu han genden artian ez. Gero bai. Liburuan ipintzen dau. Harek gure lagunak, eta Rikardok esaten du "De eso aquí no se habla más. Ahí se acabó". Era terrible, e. "Aquí se acabó". Ez genduan itten horren zerik batere ez. "Se acabó aquí eso".
-Zenbat denpora ein zenduen?
-Asko ez baiña bastante. Gero altabozetik hasi zan Monzon: "Los vascos no se qué..." Ta nere senarrak esan zeban: "Joan in bihar gara", ta esan zion: "Ni ez najoiak kasorik be ez diou eingo. Esan bai hor, ta ez dakit zer ta...". Era muy... A todo lo tenía. "Ba ni banajoiak -le dijo Ricardo- hik nahi duana ein". Joan in zan azkenian. Esan zion: "tenemos las mujeres aquí". "Son mujeres de veras?, estáis casaos? Ezkonduta zagozie?" "Bai, papelak nahi dittuzu ala?". "Ez, ez". Baiña esan ei zion: "Zuek eibartarrok gehixen eitten dozue euskeraz, baiña txartuen. Baiña ez dio ardura, e. Hola segidu". Yo siempre he dicho que fue nuestra salvación Monzon. Esan zion prest egoteko, zortzi egun barru edo lehenao etarako... "que nos sacaría". Eta halaxe in zaban. Halako baten "Que se presenten en no sé qué lugar... Hantxe juan giñan ta autobus batian en una residencia que pagaba el Gobierno Vasco. Qué de dinero tenían, Maite. Jo, haura zan. Ez hori bakarrik, e.
-Ha paraisua izango zan zuendako, ez?
-Bai, guretzako izan zan, bueno, bueno... Refujixo baten, ta han egon giñan ez dakit zenbat denpora, ta gero Monzonek etara zittuan gizonak be bai lanera. Aroudy Pau-n onduan dago, herri txiki bat da, eta han zeuan abiazioko, abioiak itten zittuen... Uste dot oin be eitten dittuela abioiak han. Dago cerca de Toulouse... Ta han sartu zittuan biharrera, ta sartu zittuanian ba "tenian dinero, les pagaban bien. Porque dijeron: o nos pagan como a los franceses o nostros no hacemos nada". Ta halaxe ein zeben.
-Baiña eurak bazekixen lan hori eitten, ez?
-Ba ba, horreaittik etara zittuen eurok, euren billa juan zian. Andrazkuak be bi edo hiru que sabían manejar, eibarresas que sabían manejar las herramientas, que yo en la vida había visto (....)
-Eibarko arma fabriketan...
-Bai, biharra itten zeben, bi zian. Dos hermanas, bai. Gero beste batzuk zian Plazenziakuak edo.
Elgoibarren jaio zen eta bertan ikasi zuen. Gerra zibilean, bere gizonarekin batera Kataluniara heldu zen, eta Pirinioak gurutzatuz, Frantziako "Argeles sur Mereko" errefuxiatu eremuan egon ziren. Aste batzuetara, Pabe ondoko herri batera joan ziren lanera. Han jaio zen beren lehenengo alaba. Bigarrenaren zain zegoela, 1940an, Espainiara itzuli ziren. Gizona kartzelan egon zen lehenbizi, eta "Batallón de Trabajadores"en ondoren. Eibarren bizi izan ziren urte batzuetan, baina 1950eko hamarkada hasieran, Mexikora joan ziren bizitzera, eta han bizi zen Pilar. Hizkeran ere nabari zitzaion hori, gaztelaniaz hitz egiteko joera eta azentu berezia zuelako.
Gurutze Gorriaren aldeko diru-bilketa batean
parte hartu zuten gazteak. Gutxi gorabehera 1920 urtea.
Illea moztu, txiki-txikittan amak egitten zigun etxian. Gero pixka bat nagusitzen giñanian pelukerixara juaten giñan. Agapitorena juaten giñan. Ez dakitt, errial bi edo eskatzen zigun; ez nago oso seguru.
Joxe Gurrutxaga Lizarralde
Pelukerixak bazauden, baiña gu ez giñan juaten. Neri amak mozten zidan illia, hilbeheran. Nere anaixeri pelukerixetan mozten ziuen illia. Pelukero bat akordatzen naiz, Agapito. Gaur egun, Osoro zapaterixia daguan onduan zaguan, San Frantzisko kalian.
Juliana Zubizarreta Gurrutxaga
Makillajerik ez naban hartzen. Egon, bazaguan, baiña neri arpegixa erretzen zitzatan.
Ventura Agirregomezkorta Ibarluzea
Altzatetxetxo [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Arostegiberri [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Belaustegi [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Errezabal [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Ibartxiki [baserriak / Azkue (San Roke)]
Kortazar [baserriak / Arriaga]
Morkaikuerreka [Errekak]
Pilarreko zubia [Zubiak]
Upaegi (Upai) [baserriak / Sallobente-Ermuaran]
Zirardatxikibekoa (Ziarda Txiki Bekoa) [baserriak / Aiastia (San Migel)]
Lan hau Gotzon Garate bekaren II. deialdiaren bidez burutu da, Elgoibarko Udalaren babesean. Beka honen bigarren deialdiaren ikerketa gaia “Elgoibarko euskarazko ondarea gizarteratzeko egitasmoak edota euskarriak” izan da, eta Gotzon Barandiaran Arteagak aurkeztutako elgoibarreraz.eus lana izan da beka eskuratu duena. [informazio gehiago]
Atal bakoitzari buruzko informazioa:
ALDE, aldia: 1. Desberdintasuna. Aldia egon (nondik nora / zertatik zertara): Konparazioak egiteko, gauza batetik bestera desberdintasun handia dagoela adierazteko. Alde edarra egon. Alde edarra hau izan edo bestia izan! Bai, diperente eitten dogu. Eske aldia dago Elgoibartik Azkoittira. 2. Konparazio perpausetan sarritan: –ren aldian eta –ko aldian: Baiña haren aldian honek gehixo balio deu, e! / Basarriko lana lehen zuan gogorra oingo aldian.
BIRIKIXETAKO, birikixetakua: Tuberculosis. Birikixetako gaitzakin hil tzuan haura.
EZ: Baiezko balioa duten ezezko perpausak: Ez ibilli zintzo! / Ez etorri goiz etxera, gero, e! / Ez zan giro! Eta nungua nitzan eztitt ba, preguntau, artaburu honek! / –Zeoze ikasten zenduen bestela? –Baaai! Ikesiko ez genduan, ba!
JAN: 1. DU aditza. Comer. 2. DIO aditza. Irabazi; kiroletan batez ere. Parejetan Gallastegi onena. Hiru, berak hartu segundako lagun polit bat, hiru onenak ipini aurrian, eta hiruri jate(n) ziuen harek parejetan.
MIEZTU: DU aditza. Miazkatu, mihiarekin igurtzi.
SAN JUAN EGUNA: Ekainaren 24a. Altzolako jaiak egiten dira egun horren inguruan.
Astuak aza artian baiño gehixago gozau: Norbaitek zerbaitekin asko gozatzen duenean adierazteko.
Erretolikia euki: Meter la chapa, el rollo.
Hautsak kendu (norbaiti): Norbait astindu.
Lan-trukez (afaldu, bazkaldu): Lana egitearen truke jan. Baita Tripa-truke ere.
Saltsan ibilli: Saltsa guztixetan sartuta ibiltzen dok gure semia! Eztok, ez, geldik egotekua! Saltsa guztixetako perrejilla dok hori.
